Hormatly Prezidentimiziň taýsyz tagallasy bilen ýurdumyzda saglygy goraýyş ulgamy yzygiderli ösdürilýär. Türkmenistan döwletimizda halkymyzyň saglygy goramakda  giň gerimli işler durmuşa geçirilýär. Ýurdumyzda saglygy goraýyş we derman senagaty işgärleriniň güni giňden bellenilýär.

Häzirki möwsümleýin keselleriň ýüze çykýan döwründe halk lukmançylygynyň usullaryna ýüzlenmek maksadalaýykdyr. Ýüze çykyp biljek ýokanç keselleriň öňini almakda Gahryman Arkadagymyzyň köp jiltli “Türkmenistanyň dermanlyk ösümlikleri” atly kitaplarynda türkmen tebigatynda bitýän ösümlikleriň melhemlik häsiýetleri barada giňişleýin maglumat berilýär.

Beden maşklaryny ýerine ýetirmek saglygy berkitmek bilen bir hatarda, adamlaryň asylly işlere, döredijilik we zähmet üstünlikleriň, gyzyklanmalaryň artmagyna ýardam berýär. Soňky ýyllarda bu ugurda üstünlikli amala aşyrylýan düýpli özgertmeleriň çäklerinde eziz Diýarymyzyň ähli künjeklerinde häzirki zaman enjamlary bilen üpjün edilen ajaýyp sport toplumlary, stadionlar, ýöriteleşdirlen sport toplumlary we beýleki desgalar guruldy. Bedenterbiýe-sagaldyş hereketi hem-de sport adamlaryň, ilkinji nobatda ýaşlaryň hemmetaraplaýyn ösen, giň garaýyşly, berk bedenli bolup ýetişmeklerine, watançylyk duýgularyň artmagyna ýardam edýär.

Gormonlar (gadymy grek dilinden : ὁρμάω - gormanino - gyjyndyrýaryn) biologiki taýdan işjeň maddalar bolup, içki sekresiýa bezlerinde ( endokrin bezleri) öndürilýär we gana we dokuma suwuklyklaryna çykýar. Olar bedeniň hemme ýerine paýlanýar we dürli organlaryň we dokumalaryň işine gözegçilik edýär.

Gormonlaryň aýratyn täsiri olaryň dürli himiki gurluşlaryna baglydyr, mysal üçin: Insulin uglewod çalşygyna täsir edýär. Testosteron we beýleki androgenler assimilýasiýa proseslerini güýçlendirýär, bedende azotyň saklanmagyna sebäp bolýar,

Glýukokortikoidler metabolizmi üýtgedýär, bagyrda glikogeniň emele gelmegini we beloklaryň bölünmegini ýokarlandyrýar, esasanam birleşdiriji we lenfoid dokumalarynda. Estrogenler ýatgydaky fosfolipidler bilen belok sintezini ýokarlandyrýar.

Ösüş gormony (somatotropin) ýagyň, fosforyň we kalsiniň alyş-çalşyna täsir edýär. Gormonlar öýjügiň genetiki enjamlaryny höweslendirmek, fermentleri işjeňleşdirmek we ferment reaksiýalarynyň tizligini üýtgetmek arkaly metabolizme täsir edýär. Belogyň gurluşyny kesgitleýän maglumat ribonuklein kislotasynyň emele gelmegini güýçlendirip, belok biosintezine täsir edýär. Ösüş we jyns gormonlary bedeniň ösmegine we ýetişmegine gözegçilik edýär. Zerur bolanda, gormonlaryň gatnaşmagy bilen bedeniň mümkinçilikleri herekete getirilýär.

Bedeniň kadaly ýaşamagy we işlemegi üçin gormonlar zerur bolanda öndürilmelidir. Nerw, gülkünç we gormonal faktorlar muňa goşant goşmak üçin täsir edýär. Käwagt nerw ulgamy endokrin bezleri bilen gönüden-göni baglanyşyklydyr. Wagus nerwine täsir edende, adrenalin mäzleriniň medulasyndan uly mukdarda çykmagy şaýatlyk edýär. Käwagt tolgunma nerw süýümleriniň üsti bilen gipotalamusa geçýär, bu ýerde goýberiji gormonlar (gipofiz gormonyny bölüp çykarýan faktorlar) diýilýär. Bu maddalar gipofiz bezegine girýär we gipofiz (tropiki) gormonlaryň goşmaça çykmagyna sebäp bolýar, bu bolsa öz gezeginde periferiýadaky endokrin bezlerinden gormonlaryň bölünip çykmagyny ýokarlandyrýar.

Näme üçindir bedende gormonlar köpelýän bolsa, gipotalamusdan gormonyň bölünip çykmagy togtadylýar, netijede gipofiz bezegi degişli tropiki gormonlardan az çykýar, soň bolsa periferiýadaky endokrin bezlerinden gormonlaryň çykmagy hem azalýar. Gandaky gormon peselende (mysal üçin, dokumalarda gormonlar çalt dargasa), gormonlaryň bölünip çykmagy köpelýär, gipofiz bezi has tropiki gormonlary öndürýär, soň bolsa periferiýa bezegi has köp gormon öndürýär. Gipotalamus käbir gipofiz gormonlaryny saklaýan neýrohormonlary (prolaktostatin, melanostatin, somatostatin) hem öndürýär. Olaryň täsirinde degişli gipofiz gormonlarynyň önümçiligi azalýar.

Gandaky gormonlaryň mukdary hem awtomatiki usulda kadalaşdyrylýar. Mysal üçin, glýukozanyň derejesi ýokarlananda, glikogeniň bölünmegini çaltlaşdyrýar we glýukozanyň derejesini ýokarlandyrýan adrenaliniň konsentrasiýasyny peseldýär. Bedende natriý duzlary ýetmezçilik edende, adrenal korteksden aldosteronyň bölünip çykmagy köpelýär, netijede natriý duzlary böwrek turbalarynda gaýtadan bölünip, bedende saklanýar. Bu gormonlaryň belli bir mukdarda öndürilýändigini we metabolizmi we bedeniň beýleki funksiýalaryny kadalaşdyrýandygyny aňladýar.

Türkmenistan milli saglygy goraýyş ulgamyny özgertdi we ösdürdi hem-de oňa ilatyň durmuş taýdan goraglylygy boýunça köp maksatly ulgam derejesini berdi.Türkmenistan döwletimizde halkymyzyň saglygyny goramakda giň gerili işler durmuşa geçirilýär. Dünýä ülňülerine laýyk gelýän ýurdumyzyň saglygy goraýyş ulgamy okgunly ösýär.

Şäher we oba saglyk öýlerinde maşgala lukmançylygy ýörelgesi boýunça edilýän saglygy goraýyş hyzmatlary kämilleşdirildi. "Saglyk” döwlet maksatnamasynyň netijesinde ähli ýaşdaky raýatlaryň keselçilik görkezijisi peseldi.

Milli saglygy goraýyş ulgamyny standartlaşdyrmak üçin lukmançylyk hyzmatlarynyň hiline, bejeriş–öňüni alyş merkezleriniň bejeriş–anyklaýyş mümkinçiligine baha bermek maksady bilen kadalaşdyryjy resminamalar, şeýle-de hassahanalaryň derejesine laýyklykda lukmançylyk hyzmatlarynyň ýeke-täk klassifikatory.

Ilatyň saglyk derejesini ýokarlandyrmak boýunça yzygiderli durmuşa  geçirilýän strategiýa, döwlet syýasatynyň saglygy goraýyş ulgamynda wajyp ugurlarynyň biri bolup durýar. Ýurdumyzyň saglygy goraýyş ulgamynyň işini dünýädäki öňdebaryjy sepgitleri nazara almak bilen özgertmek döwlet syýasatyň ileri  tutulýan ugurlarynyň biridir. Onuň maddy enjamlaýyn binýadyny pugtalandyrmak möhüm bolup durýar.

Goý, halkymyzyň saglygy goramakda giň gerimli işler durmuşa geçirilýän, ildeşlerimizi bagtly geljege alyp barýan türkmen halkynyň Milli Lideriniň hem-de Arkadagly Gahryman Prezidentimiziň janlary sag, ömürleri uzak bolsun! 

Gülnara SAPARMÄMMEDOWA,
Myrat Garryýew adyndaky Türkmenistanyň Döwlet lukmançylyk uniwersitetiniň Farmakologiýa kafedrasynyň uly mugallymy, lukmançylyk ylymlarynyň kandidaty.